По повод разорните земјотреси во Турција, со вас споделуваме статија од пред 20 години на Александар Волков од руското популарно научно списание „Знаење – моќ“.

 

Еден ден Средоземното Море ќе исчезне. Африка полека, но стабилно се движи кон Европа – лизгајќи се како мраз на леплива еластична маса. Ова големо преселување на земјиштата нема да го остави морето во мир – водена арена каде што ќе се борат планините до небесата и далечините до хоризонтот. Морето ќе изгуби, растојанието го нема. Неизбежното спојување на двата дела на светот е на 50 милиони години. Само планините ќе останат како шев со кој ќе се „зашијат“ Африка и Европа.

И Арапскиот Полуостров се движи кон север со неверојатна брзина: 5 сантиметри годишно! На својот пат, тој постепено го притискаше Кавказот. Друга пречка на неговиот пат е Мала Азија, Турција. Но, дали е тоа бариера?

Турција ја окупира релативно малата Анадолска плоча, која е покриена со три други, поголеми чинии. Од југ, тоа се африканските и арапските литосферски плочи, од север – евроазиската плоча. Арапскиот полуостров, движејќи се кон север, ја турка Мала Азија пред неа со толку леснотија колку што тенк ги турка автомобилите оставени на патот.

 

И така, под притисок на огромната литосферска плоча, Турција се движи, потпрена на ѕид во Евроазија. Силите што дејствуваат на оваа мала плоча се такви што создаваат резултат што ја турка на запад. Се прицврстува на соседните испакнатини. Тензијата расте.

Во некои области на Турција овие напони се ослободуваат малку, без потреси, без земјотреси и нема сеизмичка закана. Таквото место се наоѓа на 100 километри северно од главниот град Анкара. Овде, во областа Гереде, има љубопитен ѕид. На секои 2 години ги фотографираат нејзините две половини.

 

Споредбата на фотографии направени во различни времиња покажува дека ширината на отворот што ги одвојува деловите од ѕидот се зголемува. Од геолошка гледна точка, јужната половина од ѕидот се наоѓа во Турција, додека северната половина веќе му припаѓа на Црното Море, иако очигледно е стотина километри на север.

Таквото непречено и безбедно движење е исклучок. Почесто, едната плоча со едно од нејзините испакнатини потонува во другата и не се ослободува додека втората не се затресе. Ваквите потреси тресат се на површината над фокусот на земјотресот. Напнатоста паѓа и чиниите повторно се лизгаат како нож низ путер или како сечило низ трева. Но, овде во северозападниот агол на Мала Азија косата удира во камен.

Во 20 век, долж речиси целиот северен брег на Мала Азија, двете литосферски плочи биле заглавени една во друга. Два подземни „мотори“ ги влечат во различни правци, плочите очајно се лизгаат, но одвреме-навреме се тресат.

„Централниот дел на Турција се движи со брзина од два до три сантиметри годишно во правец на запад. Но, дел од нејзиниот горен раб е цврсто поврзан со Евроазија. Затоа, тој не се движи цело време заедно со остатокот од чинија, но и заостанува скок ја фаќа кога тензијата забележително се зголемува“ – вака геолог го опишува овој настан.

Што ќе се случи до 2030 година?

Во 20 век имало разорни земјотреси на Кавказ и во различни региони на Турција. Само во делот долг 160 километри јужно од Мраморното Море и од еден од најголемите градови на сите времиња и народи – Константинопол-Царград-Истанбул, сè е мирно повеќе од два века. Сето ова време овде се создава тензија, а ослободување нема.

Две тешки чинии висат, може да се каже, на конец. И ќе се истрие, нема друг начин… Во догледно време, плочите ќе се раздвојат, стигнувајќи со еден скок. Скок кој ќе биде многу помоќен и погубен. А само неколку километри северно од местото каде што можеби се случила подземната експлозија, се меша древен град со повеќе од десет милиони луѓе.

Силни земјотреси имаше во околината на Истанбул. Зачувани се историски докази; истото го кажуваат и податоците од геолошките истражувања. Последните два века не ја комплетираат оваа хроника на немирната Земја. Не само научната статистика, туку и здравиот разум вели дека е сè поверојатно нов штрајк. Кога ќе се применува?

Метрополата Босфор живее во исчекување на еден од најразорните земјотреси во 21 век. На само 15 километри јужно од него, по дното на Мраморното Море, се наоѓа Северноанадолскиот расед, кој се протега повеќе од илјада километри долж границата на двете литосферски плочи, евроазиската и анадолската. Токму тој ги дели Европа и Мала Азија.

Турција е навикната на земјотреси. 95% од територијата на земјата лежи во зона на сеизмичка активност. А сепак овој раскол зазема посебно место. Според статистичките податоци, само во 20 век по него се случиле 16 земјотреси со јачина од околу и над 7 степени, а секоја нова епидемија е поблиску до Истанбул.

Така, во 1939 година се случи катастрофа со јачина од 7,9 степени по Рихтер далеку на исток, во близина на Ерзинџан (32.700 луѓе загинаа). Во следните 5 години имаше уште три силни земјотреси со јачина од 7,1 и два пати – 7,3. Елементот срамнува со земја цели села. Земјотресите продолжуваат овде и со децении. Долго време, геолозите не можеа да разберат дали ова расејување на фокуси на сеизмичка активност е случајно или редовно.

Релативно неодамна успеаја да ги објаснат особеностите во движењето на анадолската плоча. Стисната помеѓу Арапскиот Полуостров и Евроазија, таа се движи со скокови и граници кон запад. Ова трае најмалку 5 милиони години. Секој пат по последователниот потрес, стресот се зголемува во слоевите што лежат западно од неодамнешната епидемија.

Анализирајќи ја сеизмичката активност за минатиот век, научниците составија мапа на која се означени оние региони на Турција, каде во 21 век анадолската плоча се одвојува од евроазиската плоча. На оваа карта областа околу Истанбул е бела точка. Во првите осум и пол години од новиот век немаше ниту еден голем земјотрес во Турција. Колку ќе биде посилен ударот.

Според пресметките, до 2030 година ќе има 30% веројатност за земјотрес со јачина не помала од 7,0 степени во Истанбул. Ќе трае минута и пол. Како резултат на тоа, една плоча ќе се движи во однос на другата над 4 метри. Со веројатност од 70%, таков настан ќе се случи до 2050 година.

„Жителите на Истанбул – предупредува геологот Келал Сенгур, единствениот турски научник избран во Американската академија на науките – треба да се подготват за најлошиот земјотрес од 1509 година. Тогаш во градот, кој е многу помал од сегашниот, се урнаа околу илјада куќи, а бранот цунами што се појави во морето ја заврши катастрофата, повлекувајќи ги бродовите во пристаништето.

На 17 август 1999 година, градот Измит, кој се наоѓа на 80 километри источно од Истанбул, беше уништен од земјотрес со јачина од 7,6 степени. Загинаа 17 илјади луѓе. Загубите се 18 милијарди долари. Земјата беше неподготвена за ваква катастрофа.

Но, овој настан беше страшен не само сам по себе – ја зголеми тензијата на крајот туку и судбоносната „зона на смиреност“. Тоа го покажуваат и компјутерските модели. Годишно, нивото на притисок во утробата на земјата во овој регион се зголемува во просек за 0,1-0,2 бари. Но, по август 1999 година, притисокот нагло се зголеми за неколку бари. На 12 ноември источно од Измит, во градот Дузче, тензијата паѓа — има земјотрес со јачина од 7,2 степени. И овој пат во Истанбул е мирно. Однадвор смирен.

Дежа ву… Во историјата на Турција тоа веќе се случило. Во 17 и 18 век имало серија земјотреси долж целиот северен брег. Завршувањето на оваа драма изгледа како навестување на идните настани. Во 1719 година, земјотрес го уништи Измит. Во 1766 година, Истанбул бил потресен. Тогашната престолнина на Отоманската империја имала милион и пол жители.

„Ова сугерира цикличност од 270-280 години кога најсилните пулсирања се јавуваат во источното крило на лакот на зоната на раседот на Северна Анадолија и последователна миграција на фокусите на силни земјотреси на запад – забележува Андреј Никонов во својата статија „ Сеизмичка катастрофа во Турција“, објавена во 1999 година во списанието „Природа“. — Помеѓу двата најсилни земјотреси со јачина од 9-10… 1509 и 1766 година поминале 257 години, а од последната – 233 години (има веќе 243 , Rev. ed.)“.

Во рамките на проектот „Терафирма“ специјалисти од ЕУ од 1991 година ги следат вертикалните движења на земјината кора на територијата на Европа. Отпрвин – со грешка до сантиметар, сега – уште попрецизно. Врз основа на овие податоци, може да се пресмета колку опасно се деформира земјината кора во градовите лоцирани во области со зголемена сеизмичка активност. Истанбул годишно се намалува за два милиметри, а поединечните површини во европскиот дел на градот – дури и за пет милиметри годишно.

Под покровителство на Обединетите нации, експертите го проценуваат ризикот од земјотреси во 21 мегаград во светот. На оваа листа на Глобалната иницијатива за безбедност при земјотреси (ГЕСИ), Истанбул е на второто место по Катманду.

Справувањето со заканата е невозможно. Ние сме осудени да станеме очевидци на влијанието на подземниот елемент. Силите кои ја движат поддршката на континентите се преголеми.

По Втората светска војна, Американците случајно најдоа начин да ја намалат јачината на идните земјотреси.

Во тоа време, тие распоредија производство на биолошко оружје во државата Колорадо, а течниот отпад почна да се пумпа во земјата. Неколку земјотреси со средна јачина набрзо се случија во овој сеизмички тивок регион. Очигледно, течноста играше улога на лубрикант, што го олесни движењето на плочите.

Нешто слично се случи и во Измит.

Проучувајќи ја статистиката за земјотресите во Турција во последната четвртина век, научниците привлекоа внимание на фактот дека количината на мали подземни удари значително се зголемува околу еден месец по топењето на снегот во случај да има обилни снежни врнежи во зима.

Очигледно топената вода навлезена во земјата исто така делува како лубрикант. Фиксно поделените плочи малку се движат. Можеби е пронајдено средство за заштита на Истанбул, Катманду и другите поголеми градови кои се сеизмички опасни?

„Да се ​​пумпа вода во земјата и да се чека серија мали земјотреси за да се намали стресот на земјината кора, што ќе овозможи да се избегне најголемата опасност – масивен земјотрес? Не, нема да успее!“ – велат експертите.

Прво, не знаеме точно колкав стрес се насобрал во внатрешноста на Земјата на местото на допир меѓу двете плочи, и поради тоа можеме да предизвикаме силен земјотрес наместо да го спречиме.

Второ, афтершоковите со средна јачина може да предизвикаат прилично голема штета. За да се избегне земјотрес со јачина од 8 степени, мора да се активираат приближно деветстотини (!) шокови со јачина од 6,0 степени. Така нема да помине без сериозно уништување.

Со други зборови, ако според статистичките податоци, моќен земјотрес може да се случи еднаш на двесте години, тогаш за сето ова време, на секои три месеци, елементот мора да се „спречи“, повторно и повторно да предизвикува опиплив земјотрес. Како може да се живее во средина на постојана вонредна состојба? Веројатно е полесно да се премести градот на ново место отколку да се брани толку мачно додека во него не остане „место за живеење“.

Конечно, никој сè уште не успеал да издупчи дупка толку длабока колку, на пример, 15 километри за да пумпа вода таму и да ги скрши заглавените плочи. Светскиот рекорд го поставија руски инженери, но успеаја да навлезат и во длабочините на земјата „само“ 12 километри.

Единствено што останува во пресрет на катастрофата е да се подготвиме за неа за да се намали можниот ризик. Според прелиминарните пресметки, само под ѕидовите на срушените куќи ќе загинат 40 илјади луѓе. Уште 10 илјади се осудени на пропаст бидејќи нема да можат навреме да им помогнат поради неможноста да стигнат до погодените подрачја. На крајот на краиштата, ако земјотресот се случи утре, 10 до 30% од сите надвозници со голема брзина би се урнал.

Во Турција сериозно се занимаваат со сеизмичката безбедност на Истанбул. Во 2003 година беше подготвен акционен план од 600 страници.

Таа опфаќа различни аспекти на проблемот – од измена на законодавството до ре-планирање на градот, од обука на персоналот до привлекување спонзори. Сега се утврдуваат поединечни градски згради. Создадена е мрежа на набљудувачки станици кои деноноќно ја следат сеизмичката активност. Барањата за квалитет на градежните работи станаа построги.

„Се повеќе луѓе разбираат дека треба да се гради со добра волја“, вели Мустафа Ердик. Според пораката на германската телевизија 3sat, во близина на зградите веќе се пронајдени контејнери во кои граѓаните складираат се што им е потребно во случај на уништување од подземниот елемент. Но, без оглед на сите преземени дејствија, експертите признаваат дека ќе бидат потребни неколку децении пред целосната подготвеност да се одговори на катастрофата.

Извор: веб-страница на Факултетот за геологија и минералогија